Кхолламан цхьа де - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Абузар Айдамиров

Кхолламан цхьа де

1933-1941-чу шерашкахь ГУЛАГ-н лагершкахь бархІ шо даьккхинчул тIаьхьа, шозлагIа а халкъаца Даймахках ваьккхина, казахийн шийлачу аренашкахь халонаш а, баланаш а лайначу, цкъа а доьналлех, оьздангаллех, собарх ца вухуш ваьхначу, 1949-чу шеран 14-чу апрелехь Ош областерчу Жанги-Жол районерчу Успеновка йуьртахь кхелхинчу, цигахь дIавоьллинчу сайн дена Iабдулхьаькимна.

Шен раж эцна доьдура эзар исс бІе шовзткъе пхоьалгIачу шеран февраль беттан цІемза де. КIилбаседехьара хаддаза схьахьоькхучу шийлачу мохо лоькхура дерзина дитташ.

КIеггина йекхна хуьлу стигал оцу дийнахь, дошан баса йирзина, кхоьлина, догІанан мархийн Іаьржа сомалкхаш охкийна, мохь аьлла йелха йохкуш санна, кхохкийна кхозура. Цхьа дагна хийра, оьгIазе хеталора тІера ло даша доьлла Тянь-Шанан лаьмнийн Чаткхалан дерзина даккъаш.

Йуткъа шок йетташ, лай тIера схьахьоькху шийла мох, хьакхабелла меже шелонца морцуш, кIад ца луш, массо маьIIехула кхерстара. Адамийн дегнашна тІе цхьа беза сингаттам туьйсуш, маьхьарий хьоькхура, йочанийн кхаъ кхайкхош, дерзинчу дитташна тIехула хьийзачу къийгаша.

Дерриге а Iаламехь хила ма-деззара хуьлуш, цхьаннен а цхьа а тайпа хийцам бан ницкь боцуш, шена ма-ттов чекхдолуш доллура и шийла Iа. ТІейогIучу бІаьстенан меттиг мукъа а боккхуш, и Iа кхин цкъа а йуха ца дан дІадерза дукха хан ца йисинера.

Оцу доьхначу дийнахь ламанан тІулган басахула, лаьхьа санна, сетташ хьалаболучу гІашлойн новкъа дечиган маххьаш а гехь меллаша охьайогIура ши зуда.

Шиннах цхьаъ – тІейуьйхина эттIа тIелхигйаьлла, берриге а бамбеш а охкабелла тиша тужурка а, бамбин одеялах тегна йеха коч а, коьрта тиллина лелийна тишделла кІинж йолу доккха кортали а, когахь истангах тегначу пезагашна тIехула йуьйхинчу калошца шовзткъе итт шарал тIехйаьлла зуда тІехьаьжча шен хенал а йоккха хетара.

Цхьана хенахь хазачу куьцахь хилла цуьнан лекхо дегІ а, горга йуьхь а, хІинца а тIера хазаллин лар йанза, безамехь гора. Къежделлачу гиччоша а, хебаршка ихначу беснеша а, кІоргга хьех чуэгначу кхоьлинчу бІаьргаша а тоьшалла дора иза гиначу бохамаша хеназа къанйина хилар. Амма и самукъанах цхьа а суй шайна чохь боцу бІаьргаш, къинхетамах буьзна, массарех а дог лозуш, гІийла хьоьжура.

Важа, цуьнан накъост, ткъех шо алссам хенара йуккъерчу дегIахь, Іаьржа йеха месаш, горга йуьхь-марш йолуш хазачу куьцехь къона зуда йара.

ГІо лоьхуш санна, кхерстара Іаьржачу цIоцкъамашна бухара схьахьоьжу, оцу дийнан стигланах тарбелла, кхоьлина, белха кечбелла, бІаьрхих буьзна цуьнан Іаьржа ши бІаьрг. Царна чохь къеггина гора цхьаьнгге а балхоза, балхо меттиг йоцуш, кийрахь ІаьIна бала, къоначу, декъазчу дагна маслаIат дехар.

Macex де дара и шиъ ламанан цхьана чIаже дечиге оьху. Денна цхьаьнакхетара и шиъ цигахь, амма йуьртахь цхьацца маьIIехь йехачу цаьршинна вовшийн кІезиг йевзара. Нийсса цхьа шо хьалха вовшашна генахь, Кавказан лаьмнашкахь, шаьш йинчу йарташкахь маьрша йехаш хилла и шиъ, кхолламо дай баьхначу, уьш дIабоьхкинчу лаьттах къастийна, йалийна, кхузахь цхьаьнатоьхнера.

Нийсса цхьа шо хьалха цаьршинна ца хаьара, шаьшшиъ, баьлларг бехк боцуш, йинарг кхиэл йоцуш, февраль беттан цхьана кхаарин дийнахь хIусамашкара ара а йаьккхина, кхуза гена махка кхуссур йуйла, шаьшшиъ а, шайн доьзалш а мацалла ца балийта, хIара къиза къахьоьгуш, сагIадоьхургаш санна, йаьлла лелар йуйла a.

Серсачу дарзо тІадийначу гІашлойн новкъахь, ког шершина, галйаьлла, охьакхетарна кхоьруш, меллаша ког буьллуш, ларлуш охьа чу а йоьссина, ворданан новкъа йелира и шиъ.

Йоккха стаг кІадйелла гIелйеллера, амма иза шен ницкъ ма-кхоччу хьалха дІагІертара.

– Хьо кIадйеллий-те, Хелипат? Жимма садаIа, охьахаий вайша? – хаьттира, йуха а хьаьжна, хьалха йоьдучу къоначо.

– XIaн-xIa, Зану, дІайало хьо, – йоккхастаг, саца а сецна, халла хьала а сеттина, хьалхахьа хьаьжира. – ДІогахь, некъа йистехь, гучу IандагIна кІел соцур вайша.

Зану хьалха дIахьаьжира. IандагIан дитт гена дацара. Пхи бІе гІулч йелахь, кхин гена йацара царна йуккъехь, амма мацалло ницкь эшийначу цаьршиннан догІмашна гена хийтира цига кхаччалц бан беза некъ.

Ши зуда, кхин йист ца хуьлуш, берриге шаьшшиннан ницкъ тІе а гулбина, махьа кІел букар а йахана, меллаша хьалхахьа йолайелира. Шаьш йолайелла йоьддушехь Хелипатан ойла йора Занус. Зануна хаьара дукха хан йоццуш Хелипатан цІийндай, вуьрхIитта-берхІитта шарачу йахана гIеметта хIоьттина хаза йоIIий деллийла а, ткъа иза ша жимачу кхаа бераца Іазап хьоьгуш йуйла а.

Шаьшшинна вовшийн йевзича, Зануна чІогIа йезайеллера и къинхетаме, догдика йоккха стаг. Iийшинчу баланашка ца талхалуш дисинчу цуьнан эсалчу хьажаро а, кІеда-мерзачу къамело а, йиначу нанас санна, тІеийзайора иза.

Сих-сиха шаьшшиъ ІандагIна гергакхача йоллий а хьожуш, коьртехь уьйриг хилла хьийзаш йеза ойланаш а йолуш йоьдучу цаьршинна генна хьалхахьа, некъана иттех гІулч йуьстаха, Іуьллуш цхьа Іаьржа хІума а, цунна гуонах хьийзаш жІаьлеш а гира. Шаьш герга мел гІоьрти а, иза адаман дегІах тарлора цаьршинна, ткъа гуттар а гергакхаьчча, и шиъ тийшира хьалхахьа Іуьллуш гург баккъала а адам хиларх. ЙогІучу кхушиннах бІаьрг кхетча, ши жІаьла меллаша доладелла коьллашлахь къайладелира.

Воьжна Іуьллург беркъа вухавелла воккха стаг вара. Ма-боггІу лергашна тІеозийна тиллина, цкъа цхьана хенахь безачу мехехь хилла, шен холхазах боьхна, хІуманна меха боцу боьмаша холхазан куй бара цуьнан коьртахь. Дерзинчу дегІа тІе йуьйхина эттІа, коржамаш а тийсина аьхна тужурка а, эттІа меттигаш тешций, бехчалгашций леррина тІеттІаийзийна аьхна тиша хеча а, берзинчу когашна тІетуьйдина неІаран мачаш а йара.

Голаш мара а оьзна, горгвелла Іуьллура воккха стаг. Цуьнга дІа а хьоьжуш, ца соцуш тІехйелира хьалха йоьду Зану.

– Собардехьа, Зану, тхан эвлара Аюб ву-кх иза. Лаа Іуьллий-те хІара кхузахь воьжна? – сецира тІаьхьайогІу Хелипат. ТІаккха, воккхачу стагехьа дІа а йирзина, цуьнга кхайкхира иза.

Шозза-кхузза мохь тоьхча а, воккха стаг вист ца хилча, йа меттах а ца хьайча, тІейаханчу Хелипата цІе а йоккхуш меттахъхьавира иза.

– Миска Аюб- йаІ, – гІийла мохь белира леррина цуьнан йуьхьа тІе хьаьжначу Хелипатан. – ХІара-м велла Іуьллуш хилла…

Шена хезначу дешнаша хІумма а цец ца йаьккхира Зану, амма тІе а йахана, воккхачу стаге хьаьжначу цуьнан дагахь цкъа а дицлун доцу сурт дисира. Цунна хьалха Іуьллура кІайн йеха маж а йаьлла можа йуьхь. Аьрзунан зІок санна, хьаьвзина дукъ тІедаьллачу мера чуьра а, багара а охьаІийдадедла соьла мераІуьргаш чохь а, мекхашна а, можана а тІехь деттера. Набарна охьавижча санна, хьаббина лаьттара бІаьргаш. КІеззиг гІаттайеллачу багахь гора цхьа а талхаза шагатІулгаш санна, кІайн цергаш. Тужуркин эттІачу херошкахула гора шелоно сендина оза дегІ. Йуххехь Іуьллура мелла бертиг йихкина цхьа-ши кана хьаьжкІех буьзна жима пІаьлдиг.

– Йалохьа, Хелипат, дІагІо вайша. Со цуьнга хьежалац-кх, дог оьккхуш лаьтта-кх сан, – аьлла, шен хих буьзна бІаьргаш дехарца Хелипате хьовсийра Занус.

– Вайша дІа ма-йаьлли, схьадогІур ду-кх и жІаьлеш. Цхьа а стаг вац-те новкъа вогІу гуш?

Зану некъа дІасахьаьжира.

– Вац,