Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Абузар Айдамиров

Дарц

БIешерийн дохалла нохчийн халкъан маршо, сий лардеш, шайн синош дIаделлачу кIентийн а, йоIарийн а хьурматна

I корта. ВЕДАНА-ГIОПЕХЬ

Революци хилале хьалха ламанхой Iаламат ирчачу, халачу хьолехь бара. Уьш законна арахьа латтабора, уьш разбойникаш лорура, ламанхо вийнарг законо жоьпе ца озавора, Iедална кIеззиг а дуьхьало йинчу йуьртана луьра таIзар дора.

Г. К. Орджоникидзе

1

Эрна къастийна ца хилла Шемала мацах цкъа xIapа Ведана шен имаматан коьрта шахьар, ткъа тIаьхьа паччахьан эскарийн командованис Нохчийчоьнан уггар карзахечу, къармазечу декъан – Нохчмехкан – администрацин туп а.

Ша лаьмнашна йукъахь йелахь а, амма шуьйрачу, нийсачу экъан тIехь Iуьллу иза. Малхбалехьа а, малхбузехьа а, къилбехьа а – кхаа aгIop цунна го бина лаьтта къеначу хьаннаша хьулдина лекха лаьмнаш. БIаьсте тойелча, хетало, оцу лаьмнашна тIе цхьа доккха, кIужалш хьийзина, баьццара холхаз тесча санна. ТIулгийн тархех схьадуьйлу бIеннаш шовданаш, лаха мел довлу татолашка а гуллуш, стамлой, Хулхулон чIожа а доьрзий, чхернаш тIехула кхийсалуш, чопаш туьйсуш, цинцийн дарц детташ, бурош хьийзош, карзахечу говрах тера чехка малхбузехьа, Нохчийн аренга, довлу.

Оцу къеначу, йуькъачу хьаннаша а, шийлачу шовданаша а, лаьмнийн баххьашкахь даим дIа лаьттачу лайно а аьхкенан уггар йовхачу хенахь а цхьа дегIана тамехь, цIена, могаш xIуo латтадо кхузахь. И шовданаш а, хиш а хуьлу дукха сирла, цIена, шийла хиларна, сийна йа Iаьржа бос а бетталуш.

Iаламан исбаьхьаллел сов, доккхачу стратегически маьIне а йу xIapa меттиг. Кхузара дIа бу цхьацца а бен боцy биъ некъ: къилбаседа Нохчмахка а, къилба-малхбузехьа ЧIебарла а, къилба-малхбалехьа ДегIастана а, малхбузехьа, Хулхулон чIожахула охьа Нохчийн аренга а.

ХIокху Веданна гена боццуш бехаш бу хьалха заманахь дуьйна цIарна а цIeйахана даьргIойн а, жугIуртахойн а герзийн пхьераш, белгIатойн аьчган а, дечиган а пхьераш а. Нохчмахкахь лаьттан къелла йу. Амма кхузарчу бахархоша, йоIбIаьрг санна, лерина ларйо шайн долара лаьттан коржамаш. Уьш, хьаннаш а хьоькхуш, йаьхна цара. Оцу коржамашна тIе кол йала ца йуьту, жагIанан биста кхаччалц тIера тIулгаш дIадоху. Ворданашца а, салазашца а, ткъа цхьаццанхьа – галешца а, тускаршца а, гихь а кхоьхьуш, оцу коржамаш тIе кхелли, даьгначу дечигах йаьлла йукъ а йаржайо. ХIокху мехкан цхьа а стом бац кхузахь боцуш. Къаьсттана дукха ду бIараш. ЦIахь а, бошмашкахь а, даккъашца а, регIан маьлхан басешца а, хьевхьешкахь а. Амма йалта дац-кх церан. Адаман дахаран и коьрта рицкъ. Оцу шайн лаьттан коржамаш тIера даьлла йалта а, цанаш тIера даьлла докъар а бIаьстенга бовла а ца тоьу. Цанаш а, дежийлаш а кIезиг хиларна, даьхнилелорна цхьа доза ду. Хьалха цIахь бина цхьацца пхьоланийн гIирсаш а, баккхалш а йухкура цара. ХIинца дIадаьлла цаьрца тIедогIу рицкъа а. ХIокху йарташка Россера промышленни товараш кхоьхьу кхузарчу а, аренгарчу а совдегарша. Уьш дорах а, эвсаре а хуьлу, цара сий дайъина меттигерчу пхьерийн.

Оцу къелло а, мацалло а, Iедалан къизалло а, харцонаша а, цхьа хан мосазза йели, кара герз оьцуьйту кхузарчу бахархошка. ХIокхеран гIаттаман оьмар йеха ца хуьлу, иза цIела карчабо Iедало. ТIаккха, цхьа хан а йолуьйтий, жимма ницкъ а IаIабой, йуха а гIовтту, йуха а къиза хьошу уьш. Кху тIаьххьарчу ткъа шарахь боккха гIаттам ца хилла Нохчмахкахь, хIинца адамаш цхьацца а, кегийчу тобанашка цхьаьнакхетий а гIуьтту Iедална дуьхьал, шайна тIехь латточу къизаллех, харцонех бекхам эца.

1904-чу шеран гурахь цхьана пIераскан дийнахь Ведана богIучу беа новкъа адам дара кхуза тIетатталуш. Iаьндойн лам хадош, ДегIастанара охьа а, ЦIоьнтарахула схьа къилбаседа Нохчмахкара а, Хулхулон чIожахула аренгара хьала а, Пешхойн ломан гечонах сехьа а буьйлуш, Органах лакхенцарчу йарташкара схьа а. ГIаш а, говрашкахь-варрашкахь а, ворданашкахь а, гIудалкхаш тIехь а. Цхьацца-шишша а, масех стагах, зударех лаьттачу тобанашца а.

Тахана базар йу Веданахь.

2

Хулхулон чIожахула хьалабогIучу некъан татолехь вара европахойн духарца кечвелла шовзткъе пхи шо хенара, йуккъерчу, декъачу дегIара цхьа некъахо. Цуьнан коьртахь сирачу гатанан картуз, некха тIехь а, агIонца а даккхий кисанаш долу сирачу машин тужурка а, оццу басахь исхаран галифе а, когахь гIеххьачул тишйелла, амма дика эткаш а йара.

Новкъахь цхьаццаммо вордан тIе хаавора иза, амма ирх хьалагIертачу стерчашна йа говрашна дукха ницкъ ца бан, жимма настаршка са а доIуьйтий, ворданан дена баркалла а олий, чувуссий, фанерах йина, хено Iаржйина шен чамда кара а лоций, йуха а хьалха дIаволалора иза.

Ведана кхача цхьа-ши чаккхарма некъ бисча, МахкатIехьара схьа стерчийн ворданахь вогIучу воккхачу стага, ворда а сацийна, догцIена вела а къежна, куьйга а, бIаьргашца а ишар йина, вордан тIе хаийра некъахо.

– Стерчашна ницкъ хир буй-те, со а тIехиъча? – элира некъахочо, нохчийн маттана гIеххьачул толкха а лелхаш.

Воккха стаг, цецваьлла, схьавирзира.

– Хьо мича къомах ву?

– Нохчо.

– Духар а, хабар а тера дац хьан нохчех.

– Ткъе ворхI шо ду со хIокху махках ваьлла.

Воккха стаг цхьана минотехь, вист ца хуьлуш, ойла йеш Iийра.

– Iаьлбаг-Хьаьжа вохийначул тIаьхьа лецначарех ву-кх хьо?

– Ву, дера.

– Мичара ву хьо?

– Яьсси йистера. Гати-Юьртара.

Воккхачу стага, бай сара а тоьхна, ши сту човхийра. Вордан тIехь чордачу машех дина къорза гали дара тIергIах дуьзна, бертиг къевлина гуьмалк а йара. Цунна тIегIертачу зIуганаша хоуьйтура гуьмалкахь моз хилар. Гомашан неI а, масех кхакха а бара ворданахь буха тесна. Коьртара схьaбаьккхинa бIегIиган куй хьаьрса маж-мекх даьллачу йуьхьах а, тIаккха, хебаршка ихна, жIомак хиллачу вортанах а хьаькхна, доккха садаьккхира воккхачу стага.

– ХIаъа, дукха эрчонаш гайтира оцу шаро. ХIара мацалла, хIара къелла, хIара харцонаш кхидIа лан собар а кхачийна, гIевттира нохчий. Цара сатийсина маршо а, сискал а, бакъонаш-м муххале а ца хилира царна, мелхо а, гIуллакхаш кхин тIе а галдевлира. БIеннаш, эзарнаш адамаш тIамехь хIаллакьхилира, бIеннаш йартех, йагийна, чим бира, бIеннаш доьзалш Сибрех бахийтира. Тхан МахкатIера а, гондIарчу йарташкара а хIаллакьхилларш тоьур бара. Тхо цхьадерш-м, аренга а кхалхийна, дитира. Маршо-м муххале а ца хилира вайна, мелхо а, хьалхачул чIогIа къамкъарг Iаьвдира. Са дала доьлча, буй малбеш, тIаккха йуха а тIекъовлуш. Даха а ца дуьтуш, йа, дайъина, дIа а ца дохуш. Дависарг, цхьа ткъе итт шо мукъана а къона велара со. XIapa цхьана болу ши сту а боьхкина, топ а, патармаш а эцна, оцу Зеламхех дIакхета. Веддарг-хьаьддарг ца волуьйтуш, кху Iедалан хьаькамаш байа.

ХIокху махка кхаьччахьана, некъахочунна дукха хезара оцу Зеламхин цIе йохуш. Вешина зуда йалош шина тайпанна йуккъехь хиллачу девнехь шина а aгIop цхьацца стаг вийна, ткъа Iедало Зеламха а, цуьнан да а, шичой а, лецна, Сибрех бахийтина,