Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

дIа а лой, Iедало дIабоьху нах шайн лаамехь цунна тIе а гIой, дIадерзаде, бохура цара а. Йуьртан бала болуш бацара и тIаьххьарниш. Цкъа-делахь, Iедална хьалха диканиш хила гIертара. ШолгIа-делахь, йуьртана тIе йаккхий тоьпаш йеттахь, шайн цIенош дохорна а, салтий, гIалгIазкхий чубагIахь, цара шайн бахамаш талорна а кхоьрура.

Хьалхарчара бохург а дина, дуьхьало йар эрна дара. Иштта дуьхьало йинчу ЧIебарларчу масех йуьртара цIенош дагийнера, салташа а, гIалгIазкхаша а бахархой талийнера, дуккха а нах лецнера. Изза дийр ду полконака кхузахь а. Ткъа пачхьалкхан налогаш а, кхиболу текхамаш а бан нехан ахча а, дIадала герз а дац. Iедало дIабоьху нах дIа а белла, йуьртана эхь дойла йанне а йац.

Делкъал тIаьхье а дIайахара, нехан барт ца хуьлуш. Ахьмада лерина ладоьгIура массаьрга а. Цунна шена а ца хаьара, хIун дича бакъахьа хир ду. Ткъа баттахь кхузахь лаьттича а, оцу нехан цхьабарт хир бацара. Къуьйсура, оьгIазъоьхура, чуьччагIертара. Iелех дагавала сацам бира Ахьмада.

– И гIовгIанаш совцайай, цкъа ладогIал, нах! – мохь туьйхира цо, хьала а гIеттина. – Iуьйрре дуьйна хIара гIовгIанаш йеш, хIокху шелехь лаьтта вай. Амма, ва Дела аьлла, барт хуьлуш бац. Баттахь лаьттича а, хир бу ала, меттиг а бац. Шу xIopa а шен-шен дош тIехула дилла гIерта. Тахана вайн йуьртана тIехIоьттинарг хала, кхераме киртиг йу. Цунах кIелхьардовла шуна некъ ца карабо. Аш массара а бертахь, массо а реза волуш, йуьртан дола дан хаьржина тхо пхи стаг ву. Доша воцург, важа виъ кхузахь ву. Нагахь санна шу реза делахь, тхо виъ – Аьрсамирза, Лорса, Солта, со а – дика ойла а йина, вала везачарах дага а ваьлла, Делан къинхетамца, Делан гIоьнца, хIара гIуллакх йуьртана сингаттам ца хуьлуьйтуш дIадерзо хьожур ву. Оха йинчу кхелана реза хир дуй шу?

Жимма гIовгIанаш йинчул тIаьхьа, цхьа а дуьхьал воцуш, массо а резахилира.

МаьркIажан ламаз а дина, дог ца догIуш кхачанах а кхетта, шен кхаа накъостаца Iелех дагавала вахара Ахьмад. ХIоьттинчу хьолах йурт кIелхьарйаккха цхьаъ бен боцу некъ гайтира царна Iелас. Цуьнан хьехамца Галаевна жоп йаздира Лорсас. ШолгIачу дийнахь Iуьйранна, туркх а вахийтина, СаьIад, Хьуьси, Iабди йуьртден канцеляри кхайкхира Ахьмада.

Тхов тIе оьрсийн гepaг а йиллина, ши цIа а, лекха уче а, дика неI-кор а долу xIapa канцелярин гIишло ша йуьртда волуш шен ахчанах совдегара ХортIас йайтинера. Йуьртдена а, писарна а леринчу цхьана чохь аннех йина стол а, ши жIай-гIант а, чубаьхкинчу нахана охьаховша пенийн дохалла хIоттийна аннех дина деха ши гIант а дара, дуккха а шерашкахь нах тIе охьахийшина шарделла, лак хьаькхча санна, къегаш. НеIарехьа товха йара, кIуьрзо Iаржйина. Уллора цIа шатайпа европахойн куьцехь, хаза кечдина дара. Бустамаш дохуш, кечдина когаш а долуш, тIе Iаьржа лак а хьаькхна, шуьйра, йеха стол а, иштта, хаза дина, тIе баьццара бархат тоьхна, лекха гIовланаш йолуш кIеда диъ кресло а, даим йаьсса лаьтта книгаш чу хIитто йоккха шкаф а. Стоьла тIехула пенах кхозуш паччахьан доккха сурт а, цIенкъа тесна хаза, кIеда куз а. ХIокху цIа чуьра товха а йара, бустамаш дохуш, йеттинчу кибарчигех йина. И цIа белхан гIуллакхна ца кечдинера ХортIас. Йуьрта баьхкина хьаькамаш оцу цIа чу буьгура цо, ткъа xIоpa дийнахь беш болчу балхана лерина важа цIа дара. Ткъе итт шарахь сов йуьртда лаьттинa ХортIа дIакхелхича, цуьнан метта xIоттийнчу СаьIада а ца талхийра ХортIин низам. Ткъа дукха хан йоццуш йуьрто хаьржинчу Ахьмада а, цуьнан накъосташа а оцу цIийнан неI ца йиллинера цкъа а. Уьш вукху белхан цIа чу гуллора.

Аьрсамирза, Лорса, Солта Iуьйранна хьалххе веанера канцеляре. Цхьацца вогIуш, схьавеара СаьIад, Хьуьси, Iабди. Шина дийнахь цIе ца латийначу цIа чохь шийла йара. Хьал-де хоьттуш эрна хан а ца йойуш, хьийзораш ца йеш, къамел долийра Ахьмада.

– Хьуьса, тахана вайн йуьртана тIекхозабелла кхерам массарначул а дика го шу кхаанна. Iедалца дерг а, йуьртарчу нахера хьал а хаьа шуна. Оцу полконака шозлагIа а хан йелла вайна пачхьалкхан налогаш, гIуданаш, герз дIадала, йуьртара виъ стаг Iедале дIавала. Шен омра кхочуш ца дахь, xIapa йурт, йохийна, лаьттаца шарйийр йу ша а, аьлла цо. Шуна ма-хаъара, налогаш, гIуданаш такха а ницкъ бац нехан, дIадала герз а дац. Цо дIавоьху виъ стаг Iедале дIа а велла, йуьртана эхь дечул, вайна делла дIадовлар гIоли йу. Полконака тоьхна хан кхана суьйранна чекхйолу. Вайн ворхIе дай а, вай а хIокху йуьртахь дина а, кхиъна а ду. Вайн дай кхузахь белла, лаьттах боьхкина, изза хила деза вайх а. Цхьана цIийнах, йа ненахошкахула, йа захалшкахула вовшашца цхьа гергарло доцуш цхьа а доьзал бац хIокху йуьртахь. Цхьанна хиллачу бохаман лазам массо а доьзалх кхета. Ваьш даллалц хIокху йуьртахь цхьаьна даха а деза вай, велларг массара а цхьаьна дIаволла а веза. Оцу дерригенан а ойла йина, вовшех дага а девлла, xIapa йурт бохамах кIелхьарйаккха цхьа некъ карор бацара-те аьлла, схьакхайкхина шу. Хьуьса, хьо Iеламстаг ву, ткъа СаьIадна а, Iабдина а Iедалан болх, гIуллакхаш, хьаькамаш а бевза. Шуна хIун хета, аш хIун олу, вай хIун де-те?

Хьуьсера хьалхе а йаьккхина, СаьIад вистхилира:

– Ахьмад, бусалба дин а, шариIат а, Iедал а, хьаькамаш а бевзаш долу тхо дIa а даьхна, тхол хьекъале, тешаме, доьналле ду аьлла, йуьрто шен коьрте хаьржина шу. Ткъа хIинца, йуьртана тIе кхерам гIоьртича, тхо дагадаьхкина шуна. Йуьртан дола дан дезарш а, йуьртах жоп дала дезарш а шу ду. Йурт кхерамах, бохамах кIелхьарйаккха некъ а шуна каро беза. Ткъа тхуна хетарг шуна хаа лаахь, Iедало бохург кхочушдан деза йуьрто. Кхин некъ ца хаьа тхуна.

– Амма йуьртана xIapa бохам бинарш шу ду, СаьIад. Йуьртан коьртехь шу долуш тоьхна и налогаш а, гIуданаш а, кхиерш a! – са а ца тохаделла, йукъавуьйлира Солта.

СаьIад цунна тIевирзира:

– Аш схьа мел ваьллачо иза ма олу? Iедало налог, гIуда тоьхча а, тхо бехке до. Йуьртара стаг лаьцча а, оха лацийтина, олу. ХIинца xIapa шаьш кегийна худар а тхан коча тоьтту. Наха шаьш йуьртан урхалле хьалхатоттучу хенахь хIунда ца олура аш цаьрга, йуьртан дола дан а, йуьртах жоп дала а тхоьгахь хьекъал а дац, тхуна оьрсийн мотт-йоза а ца хаьа, тхуна Iедал а, хьаькамаш а ца бевза? Шаьш кегийна худар хIинца шаьш даа.

– ХIай-xIaй! – цунна тIетайра Iабди. – ХIинца и салтий а вай балийна, боху. Йерриг а Нохчмахкарчу йарташна налогаш, гIуданаш тохийтинарш а, схьадоьхуьйтурш а, салтий балийнарш а вай ду ала а эхь хетар дац! Шайнчул совнаха, йаа сискал йерг ца веза нохчашна…

Хьуьсас, вист ца хуьлуш, резахилла корта теIабора.

– Туьха тесна пхьид санна, ирах стенна