Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

вахийтинехь а, шен хан а текхна, цIa вогIур вара иза-м бохуш, Iийр вара. Ткъа хилларг цахаар тIех сингаттаме дара. И сингаттам гуттар а алсамбаьккхинера даим дIа йоьлхучу йоккхачу стага. ВаллахI, Аьрсамирзас дукха ма бехира кIанте, ма гIохьа цига, хьуна лучу ахчанах вай хьал долуш а хир дац, хьо цигахула дIа а вахийтина, хьуна тIаьхьа сагатдечул, тхойшинна мацалла далар гIоли йу. Шен сацамна тIера ца велира иза. Шен ден амалш йара цуьнан а. ЦIий сиха, ша аьллачунна тIера йуха ца волуш. Йалх баттана шена йолана делла шийтта туьма хIокху шинна цIахь а дитина, вахна. Оцу ахчанах кхаа шаре йахана ши старгIа ийцира Аьрсамирзас. ХIинца ворданна, готанна божа а мегаш, къона ши сту хилла царах. Амма мел безчу мехах нисбелла цунна и шиъ къанвеллачу хенахь. Ткъа Солтханан Солта цигахь цхьа пхьарс а битина цIа веана. Ший пхьарс йа ший ност йоцуш а, цIа веана велара цуьнан Эламирза а, Аьрзун Мохьмад а.

Шен дагна цхьана хIуманах маслаIат дан гIертара Аьрсамирза. Цуьнан кIант осала ца хилла. Берриг а инарлаш реза болуш, майра а, доьналле а хилла. TIaмexь даккхий хьуьнарш а гайтина цо. Шайна тIаьхьа даьккхинчу эскаран гонна йукъара вада карах а даьлла. КIант-м, хьаха, ву Аьрсамирзин хила ма-веззара. Iожаллин де тIекхаьчча, цунах кIелхьара ца волу цIахь а, арахь а. TIорказ чу дIалачкъийча а. Дала йаздиннарг хир ду. Аьрсамирзас ша-м, собаре хилла, сатухур дара. Ткъа оцу йоккхачу стагана хIун дийр ду, ца хаьа-кх цунна…

3

Аьрсамирза шен ойланех йукъахваьккхира цIеххьана майданахь хIоьттинчу тийналло. Эххар а кхуза схьавеана пурстоп къамел дан вуьйлира.

– Тахана шуьца цхьаьна, керлачу законна тIе а доьгIна, йуьртан урхалла хоржур йу вай, – волавелира иза йишхаьллачу озаца. – Амма харжамаш бале хьалха нохчаша шега йаздинчу дехарна Кавказан наместнико, цуьнан локхалло Воронцов-Дашковс делла жоьпаш довзуьйтур ду ас шуна. Лаьттан гIуллакх къасто леррина комисси вовшахтухур йу, аьлла цо. Налогаш лахйаран гIуллакх пачхьалкхан хьашташка хьаьжжина хир ду. Бехкбаьллачунна таIзарна законехь догIу гIуда ца тоьхча а дер дац. ГIалагIазкхашна санна, шайна а герз лело бакъо ло, йа нохчашна санна, царна а герз лелор дехка, боху аш. Нохчашна герз лело ца хаьа. Герз долчу нохчочо, тухий, стаг вуьй, йа къоланаш, талораш дан араволу. ГIалагIазкхий паччахьан гIортор йу, иза а, цуьнан Iедал а чоьхьарчу, арахьарчу мостагIех лардеш. Кхузарчу гIалагIазкхашкахь герз дуьту, шун зуламех кхузара Iедал а, оьрсийн бахархой а ларбан, кху областехь машар, синтем латто. Керлачу законаца шуна бакъо йелла йуьртда, писар, къеда, молла, йуьртан урхалле къаной харжа. Аш хаьржинчу оцу урхаллин бертаза йуьртан гуламаш бар а доьхку шуна керлачу законо. Нагахь санна йуьртан гулам оьшуш хьал хIоттахь, цара кхойкхур бу иза. Аш йуьртда а, писар а харжа билгалвина ши стаг оцу дарже харжале округан начальнико къобалвина а, хаьржинчул тIаьхьа цо чIагIвина а хила веза. Ткъа къаной, къеда, молла харжар дерриг а шун лаамехь дуьту. Муха нах хила беза йуьртда, писар, урхалле хоржурш а? Хьекъале, собаре, догцIена, шуна йукъахь нийсо йийр йолу нах хила беза…

– ХIинццалц аш хIитториш барий ткъа ишта? – мохь туьйхира цхьаммо.

– Ткъа аш билгалбинчу нахана йукъахь цхьа а иштта стаг вац. Масала, аш йуьртда харжа билгалвина Акхбулатов Ахьмад. ДIадаханчу Iай цо кхерамаш тийсина массара а лоруш волу молла Хьуьса а, совдегар Iабди а вен. Писар мега ткъа йуьртара нах Iедална дуьхьал карзахбохуш, мотт-эладита лелош волу Солтханов Солта?

ТIехьарчу могIаршкахь хIоьттина лаьтта Солта, шен цхьана куьйга нах дIаса а тоьттуш, хьалха гIоьртира. Амма шена тIенисвелча, БIаьштага сацийра иза.

– Собар, Солта, дийцина валийта иза.

– Урхалле харжа билгалбина аш Султахаджиев Доша а, Абакархаджиев Аьрсамирза а, – пурстоп цавашаре велавелира. – ХIара-м беламе дай! Доша къу ву, схьалаца маьIиг цахиларна, оха Сибрех ца вохуьйтуш вуьтуш. Аьрсамирза? Даим Iедална дуьхьал хилла схьавогIуш ву. КIанта Эламирзас а цуьнгара масал эцна. Фронтехь нохчийн дошлойн бIо паччахьана дуьхьал гIаттийнчу коьртачу бунтарех цхьаъ хилла иза. Суьдах, ведда, кIелхьарваьлла и кIилло, нагахь санна салтийн тоьпо ца вийнехь, йа, схьалаьцна, каторге ца вахийтинехь, цхьанхьа даккхийчу некъашкахь талораш деш лелаш хир ву. Тхо дуьхьал дац аш МаIазов Лорса йуьртан молла а, къеда а харжарна. Амма кхузахь кхин цхьаъ ду. Кестта БуритIахь болх бан йолалур йолуш динадайн комисси йу. Оцу комиссис толлур ду xIоpa йуьртан къедин хаарш а, паччахьна муьтIахьалла а. Цигахь зийна, чекхваьлларг бен, йуьртан къеда хила йиш йац. Хьуьса а, Лорса а цига вахийта. Комиссис къастийнарг хир ву шун къеда. Ткъа кхожа йукъабахийта йуьртда, писар, къаной кхин нах гайта. Iабди, къамел гочдай, хаттарш дуй, ала.

Хамовс иттех минотехь дина къамел гочдеш, цхьа сахьт гергга хан йайъира Iабдис. Шеггара тIедетташ, стамдеш, дестош. Дийцира шаьш Соьлжа-ГIала дIакхачар а, сардална хьалха гулдалар а, цо дина къамел а, цуьнан йуьхь-сибат а, шена гинарш а, хезнарш а.

– Доцца дийца, – кIоршаме йукъахваьккхира иза Хамовс. – Со дIавахча, йеттар ахь и хьайн бага. Кхожа йукъабахийта кхин нах билгалбаха, ала цаьрга.

– Аш къастийнчу нехан кара йуьртан Iедал дала реза бац лакхара хьаькамаш. Кхин нах къастабе, боху пурстопа.

– И тхаьш билгалбаьхнарш хоржур бу оха йа цхьа а ца хоржуш Iийр ду тхо! – хадам бира БIаьштага.

– Аш пурба делча, цхьа масех дош эр дара ас, – хьалха гIоьртира Домбин Мудар. – Вайна стенна оьшу Iедалан бертаза йуьртан урхалле кхин нах харжар? Цул хьалхалеранаш Iадда битича? Хьаькамашца гIуллакх а догIуш, йуьртана тIедеанарг дIалиста доьналла а долуш стаг ву СаьIад…

– Ву, хьан дена неIалт хуьлда!

– ДIайала, пис!

– Собар, нах! – мохь туьйхира БIаьштага. – Шен ала дерг алийта цуьнга.

Нехан гIовгIанаш йевлча кхеравелла, йуьстах жима тоба йина лаьттачу ИнарлагIаьрга дIахьаьжира Мудар. Инарлас корта таIийра цуьнга.

– Доцца аьлча, СаьIад йуьртда а, Iабди писар а харжа веза вай, – шен къамел чекхдаккха сихвелира иза. – Ткъа оцу йуьртан урхалле харжа Хьуьсел, Панта-Хьаьжел, Инарлел бегIийла нах бац кху йуьртахь.

– Къаьркъанан кедах дохкаделла хьо, зуд!

– Талу хилла, мерах туьйсийла хьуна иза!

Хамовс мосазза а мохь туьйхира, нехан гIовгIанаш совцо гIерташ. Амма дуьххьара кхайкха гIертачу нIаьна-кIорничух тера цуьнан йишхаьлла аз тIепаза довра нехан оьгIазечу маьхьаршлахь.

– ГIовгIанаш совцае, нах! – гонна йуккъе а ваьлла, ши куьг хьалалецира Дошас. – Уьшалахь пхьидаша санна, аш маьхьарий хьекхарх, хIyммa а нислур ма дац кхузахь. Цхьаммо къамел деш, вукхара ладогIа. Шу ма гIиллакхах доьхна!

– Стенна хьоькху аш и маьхьарий? – гIовгIанаш дIатийна йукъ схьа а лаьцна, нахана тIекъевкъира Хамов. – Варраша санна, аш xIapa маьхьарий хьекхахь, со-м баттахь а вер вац кхузахь харжамаш бина!

ТIаьхь-тIаьхьа чуьравуьйлуш, йаппарш йан воьлла пурстоп сацийра эххар а цунна хьалха хIоьттинчу Солтас.

– Вир хьо ду-кх, пурстоп! Гирзе