Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Кхин цкъа а вовшашна ца ган…

4

Зеламхин коьртах берхIитта эзар сом ахча кхайкхийна дукха хан йара. Цунах бархI эзар пачхьалкхан казнера ахча дара, итт эзар – оццу гIуллакхна нохчийн йарташкара нуьцкъах даьккхинера Iедало. Масех шарахь гучу ца ваьллера оцу ахчанах йамартлонца Зеламха вохка реза волуш стаг. Халкъана ца лаьара шена тIехь Iедало латточу къизаллина, харцонна, Iазапна дуьхьал Iедалх бекхам эца гIеттина кIант вохка. Халкъо, мелхо а, ларвора иза. Йамартхой шортта бара нохчашна йукъахь. Амма уьш кхоьрура Зеламха вохка. Хаьара, шаьш йина йамартло халкъах къайлаер йоцийла. ТIаккха, цкъа-делахь, ша дийна висахь, Зеламхас а, иза вийча, цуьнан накъосташа а шайх луьра бекхам оьцург хилар. ШолгIа-делахь, шайна а, шайн тIаьхьенна а халкъо бIешерийн дохалла неIалт кхайкхор дуйла а.

Aмма цхьацца адамаш хуьлу ахчанан, дуьненан хьолан йа хастаман дуьхьа, бIаьрнегIар ца тухуш, шайн да-нана, вежарий, зударий бухкур болуш. Уьш Делах а, халкъан неIалтах а ца кхоьру. Цара шайн доьзалан, тIaьхьенан ойла а ца йо. Ахчано, хьоло, хастамо эс дIаоьцу церан, бIаьрзе бо. Ишттачарех вара гIалгIайн махкарчу Даьттах йуьртара схьаваьлла Зеламхин накъост Юсуп. Дукха хан йара Зеламха цуьнан шина бIаьргах ца теша. Делахь а йамартло йина, гучу ца волура иза цкъа а. Юсупа Iедалца барт бира оцу берхIитта эзар соьмах шен баьчча, бIаьхаллин накъост Зеламха вен. Амма цуьнан аьтто ца нисбелира и йамартло кхочушйан.

Юсупа, мотт баьхьна, йамартлонца лацийтира хамхойн а, цIоройн а шина тайпанах Зеламхин виъ накъост – Эдалгери, Мохьмад, Азамат, Мута-Iела. Андронниковс шен штабехь цаьргара лем оьцу кхо де дара. Веаннан куьйгаш, букъа тIехьа тIекIел а дехкина, машшашца къевллина дихкинера, ткъа когаш, волавала паргIато йуьтуш, бехо бихкинера. Йиттина Iаржйинера йаххьаш.

Андронниковс xIopa дийнахь хоьттург а, веаммо ло жоьпаш а цхьаъ дара.

– Зеламха мичахь ву?

– Зеламха цхьанхьа ца соцу, иза массанхьа а ву…

– Цуьнан доьзал мичахь бу?

– Хаац. Иза цхьана меттигехь ца буьту цо…

– Дийца, мичахь ву Зеламха а, цуьнан доьзал а? Ас дIога диттан гах хьалауллур ду хьо, гирзе жIаьла!

Цхьацца лебора уьш. Массо а тайпа мекарлонаш лелош, хIорш Iexo а гIертара. Цара Зеламха а, цуьнан доьзал а болу меттиг ца йийцича, нал санна ондачу шина гIалагIазкхичо йеттара коьртах, чоьже, чукIеле. Дуьххьара лем оьцуш, куьйгаш а дихкина, когаш маьрша битинера церан. ХIетахь шина гIалагIазкхичо шена тоьхча, цоройн Азамата, гай тIе мийра тоьхна, шалха вахийтира цхьа гIалагIазкхи. Цул тIаьхьа когаш а бихкира лецначеран.

Йетташ бIарзвича, веаммо барт бира Зеламхин доьзал болу меттиг йийца. Лецна дIабигар бен, зударшна а, берашна а кхин хIумма а дийр дац аьлла. Доьзал болу меттиг йийцича, когаш а, куьйгаш а даьстина, паргIато йелира царна. ТIаккха, шайна хехь лаьтта салти а вийна, ведира и виъ.

Зеламха сихха карийра царна. Хилларг ма-дарра дIадийцира цуьнга. Уггар хьалха йамартхочух бекхам эца бахара уьш. ЦIахь вижина Iуьллу Юсуп гIаттийна, йуьртара ара а ваьккхина, цунна тоьпаш туьйхира. Дакъа аркъал а диллина, Юсупан кIайделлачу, говран санна, даккхийчу балдаш тIе цIестан кхо кепек а йиллина, «Йамартчу зуьдан мах кхо кепек бу», – аьлла, йаздина некха тIехь кехат дитира цара…

5

Беци а, Зезаг а кегийчу берашца цхьа йисира акхачу лаьмнашкахь. Хьехахь говр хааеллера а, хаац, буса йогIий, берзалой угIура, гена йоццуш совций. Салтий а гучу ца бовлура. Элбарта а, Бийсолтас а хIокхарна кечдина дечиг а чекхдала герга дара. Цхьана денна а бен йалта а ца дисинера. Бакъду, гуттар а гIаддайча баа тIаьхьалонна битина пIаьлдиг чохь цхьа сахь хиллал кхорийн цу бара церан. Ткъа хIокхарна, шаьш мичахь ду а, ца хаьа. Хьалха дIaгIyp ду бохург хьехочохь а дац. Йуханехьа даха ницкъ а бац, хилча а, некъ а ца хаьа. Лулахь салтий бу. Элбарта а, Бийсолтас а Зеламхе хаам бийр бу аьлла. Амма царна маца карор ву иза, маца вогIур ву иза.

Буьйсанна диллина ло мохо тIехьекхна, хьехан бертиган ах дIайуькънера. Когашца а, куьйгашца а ло дIаса а хьаькхна, некъ баьккхина арайаьлла Беци, гена воццуш торха тIехь лаьтташ масех стаг а гина, сихха хьеха чу йелира.

– Масех стаг ву гена воццуш лаьтташ, – мохь белира цуьнан.

– Салтий-м бац уьш?

– Бац. Суьйлий буй-те, моьтту суна.

– Хьо гиний царна?

– Муха ца го!

– Царна муха хиъна-те вай кхузахь хилар?

– Вайн цIеран кIур ма бу, хьехан бертехула ара а буьйлуш, хьалаоьхуш…

Зезаг, хьехан берте а йахана, ларлуш, арахьаьжира.

– Ва-й, Дела, схьабогIуш бу-кх уьш! Вайша хIун де-те, вашин зуда?

– ХIун дийр дара вайша? Йохий ма хьийза. Хьо кхераеллий ма хаийталахь царна.

ХIорш болу меттиг гучуйаьллера. ХIинца ловчкъа гIертар эрна дара. Ши зуда хьехара арайелира. Хьалха цигахь лаьтташ дегIастанхой бен бацара, хIинца салтий а гучубевлира. Салтий, герга бахка ца баьхьаш, даккхийчу чхернаш тIехьа а левчкъина, хьеха тIе тоьпаш а йерзийна, севцира.

– Ва-а-а, нохчий, гIалгIай! Бусалбанаш буй шуьца? – мохь туьйхира Бецис. – Тхоьца цхьа а боьрша стаг вац, тхоьгахь герз а дац! Тхо ши зуда а, йалх бер а ду кхузахь! Уггар йоккхачу йоьIан дейтта шо а долуш!

ХIокхарна гуш боцуш, хьехана тIехула торха тIехь а хиллера салтий. Цигара охьа хехкалуш, шершаш чувоьссира ши стаг.

– Тхо гIалгIай ду. Тхох кхера ца оьшу. Зеламха вуй шуьца?

И шиъ вайнехан маттахь вистхилча, сапаргIат делира шина зудчун.

– Зеламха а, цхьа а боьрша стаг а вац тхоьца. Тхойшиъ а, йалх бер а ду.

– Зеламха мичахь ву?

– Ца хаьа тхуна.

ТIевеана ши дегIастанхо, тоьпаш хьала а лаьцна, хьеха чу хьаьжира. Чохь, кхераделла, вовшашна тIеттIа а таьIна, хебна Iаш бераш доцург, кхин адам ца гича, аравелира и шиъ. Кхин масех дегIастанхо а тIевеара хIокхарна. Кхузахь шайна кхерам боцийла хиъча, майравелира говрачух тера корта болу хьаьрса суьйли.

– ХIинца-м тхан карахь дара шу! – нохчийн маттахь вистхилла, баьхьанаш санна йаккхий, можа цергаш гучу а йохуш, велавелира иза. – Тхан къинхьегам эрна ца хили!

– Стенна Iоьху хьо, суьйлийн вир санна? – човхийра иза гIалгIачо. – ХIокху зударшца, берашца ма майраваьлла хьо! Айхьа Зеламха лаьцча, воьлур хьо! Нагахь санна хIетале цо хьайн ворхIе да волчу жоьжахате ца вахийтахь!

Ши зуда баркаллица хьаьжира гIалгIачуьнга.

– Шайн сал-пал дIахьарчаел, – элира шолгIачу гIалгIачо. – Эла волчу шу дIадига деза тхан.

Сал-пал дIахьарчош, къахьега ца дийзира. Берийн а, шаьшшиннан а бедарш таьлсаш чу таIийра Зезага. Текх-цаца а, кад-Iайг а хIинца царна ца оьшура. Цхьана суьйличо, беберса хIума лоьхуш, кегийра таьлсаш. Ца карийча, уьш шен белшах тесира цо. ТIаккха шина гIалгIачо берийн куьйгаш а лаьцна, гоьллелц догIучу лайлахула, мoгIa а бина, дIабуьйлабелира уьш. ЦIеххьана йухавирзина, цхьа дегIастанхо, хьеха чу