Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Тоьпаш йеттарш эххар а самабевлла станицера гIалагIазкхий бара. Йуьхьанца хиллачух ца кхеташ, хIаваэ хьала йеттара цара, тIаккха вокзалера схьабогIу обаргаш гича, цхьаберш дуьхьал а бевлла, тIеетта буьйлира. Амма уьш саметта а баьхкина, вовшах а кхетта, тIаьхьабовла кхиале, дуьхьалнисвелларг, тухий, вожош йа эккхош, шайн говраш тIе а бахана, хаьхкина дIабахара обаргаш.

Вокзалан кассера 18000 сом ахча даьхьира цара.

ГIала хаам бича, станце кхечира Соьлжа-ГIалин округан начальник подполковник Стрижев а, оцу буьйсанна гIалахь нисвелла Вербицкий а, цуьнан метта таллархойн ханна отрядан начальник хIоттийна полковник Веселовский а. Салтийн а, гIалагIазкхийн а орца даьккхира цара обаргашна тIаьхьа. Амма Зеламха шен накъосташца тоххара лаьмнашка воьллера…

4

Исс баттахь гергга Зеламхина тIаьхьа толлуш, лийлира Вербицкий. Амма оццул къахьегарх, цуьнга лацавелларг веккъа цхьа обарг бен вацара. Иза хIокху областе веача, цо дина дозаллаш а, кхийсина кураллаш а, Зеламхина тийсина кхерамаш а дуьххьалдIа кIар-кIаран даьсса хабарш а, гIовгIa а хиларх кхеттера меттигера йукъаралла а. Хьалхарчу масех баттахь иза, турпал вина, хестийра меттигерчу зорбано а. ТIаккха цхьана йукъана иза хестор дитира цо. ТIаьххьара а цунна тIехбеттамаш бан, Iиттарш йан дуьйлира. ХIун деш ву бIагIара атаман Вербицкий? Пятигорскан а, ДегIастанан а турпал? Мича дахана цо Iедална а, йукъараллина а делла дош? Шен реляцешна тIехь цо масех бIе обарг вийна, ткъа Зеламха маьрша лела? ХIyммa а лечкъина а, къайлаваьлла а ца Ia. Мелхо а, дийнан делккъехь Буру-гIалина а, Соьлжа-ГIалина а тIелетарш до. Хьалхачул а алсам. Ткъа Вербицкий нохчийн а, гIалгIайн а йарташ йохош, талош, бехк-гуьнахь доцу нах бойуш, лоьцуш, набахтешка кхуьйсуш, мелхо а, Зеламхин тоба стамйеш ву. Вербицкийс пайда ца бо Iедална а, йукъараллина а, мелхо а, зуламе ваьлла иза.

Йуьхьанца дозаллаш дора Вербицкийс. ТIаккха иза дитира цо. Эххар а цо дог диллира шега Зеламха а, цуьнан обаргаш а хIаллакбалург хиларх. Кхузахь коьртаниг Зеламхин тоба йелахь а, цунах йозуш йоцуш обаргийн дуккха а тобанаш йара Вербицкийна бале йевлла. Вербицкийс байъинчу а, лецначу а нехан гергарчу нахах вовшахкхетта. Цо йохийнчу, талийнчу йарташкара вовшахкхетта. Зеламхин хилча а, цкъа а Iедалца машар хир боцуш. Зеламха санна, Вербицкийх бекхам эца дуйнаца чIагIо йина, цунна тIаьхьа толлуш лелаш.

Ша тIелаьцна декхар шега кхочушдалург хиларх дог диллинчу Вербицкийс 1909-чу шеран 1-чу декабрехь областан начальнике рапорт делира, таллархойн ханна отрядан начальникан декхарех ша мукъаваккхар доьхуш. Амма и дехар цо даран коьрта бахьана кхин дара. Зеламхас ша верна кхоьруш, буса набарха вуьйлуш, хьалалелхара иза, вон гIенаш гуш.

Михеевс цуьнан дехар кхочушдира. Оцу исс баттахь Вербицкийн хилла кхиамаш а, цо дина даккхий гIуллакхаш а билгалдира омри тIехь. Цунна баркалла а олуш, иза ГIизларан отделан атаман хIоттийра. Ткъа Вербицкийн метта таллархойн ханна отрядан начальник полковник Веселовский хIоттийра.

Вербицкий таллархойн ханна отрядан начальникан даржера мукъаваларх а, кхечухьа хьаькам хIоттаварх а, иза маьрша вита ойла йацара Зеламхин. Вербицкийс операци йеш, иза вен аьтто ца белира цуьнан. Цхьа наггахь йаккхийчу операцешкахь бен дакъа ца лоцура атамана, ткъа цхьа-ши эзар салташна, гIалагIазкхашна йукъахь хуьлучу цунна тIе куьг ца кхочура. Ша Соьлжа-ГIалара БуритIа воьдуш а, йухавогIуш а, иза йоккхачу къайлехь латтадора Вербицкийс.

Мел тIаьхьаваьлла леларх, иза вен шен аьтто ца баьлча, Iедална а, халкъана а хьалха цуьнан сий дайа некъ карийра Зеламхина. Цо цIеххьана тIелатарш а деш, талабора БуритIара а, Соьлжа-ГIалара а хьолахой. Йуьхьанца Вербицкийс ша сийсазвеш йаздинчу кехатах а, Гуьмсе базарахь атамана лелийнчу акхараллех а бекхам оьцуш. Иза а, важа а гIан хилира, Вербицкийс тIаьхьа нохчийн а, гIалгIайн а йарташкахь лелийнчу акхараллица дуьстича.

Вербицкий таллархойн ханна отрядан начальник вац. Иза операцешкахь дакъалоцуш а вац. Иза нохчийн махкара дIа а ваьккхина, гIалагIазкхийн ГIизлара отделан атаман хIоттийна. Зеламхина гена ваьккхина иза. Амма иза дуьненан йисте ваьккхича а, цунах бекхам эца беза Зеламхас. Вийна, йа Iедална а, халкъана а хьалха бехвина, хIокху областера дIаэккхавайта.

Дуккха а ойла йинчул тIаьхьа Зеламхас сацам бира, Вербицкий хьаькам волччуьра, ГIизларера банк тало. Вербицкийн мера кIелхьара Зеламхас банк талийча, атаманна эхь ма ду. Нагахь санна и эхь бохург цуьнан дегIаца делахь

Шина-кхаа дийнахь ойла йира Зеламхас, и сацам кхочуш муха бийр бара-те бохуш. Эххар а ша план хIоттийча, Аюб тIекхайкхира цо.

– Вербицкий бохучу зуьде кехат йаздел, – элира цо, хьийзораш а ца йеш.

Аюба шен йозанан гIирс кечбира.

– Кхо де даьлча, со ГIизларера банк йахьа вoгIy, хьо кIилло баба йацахь, соьга иза ца йахьийта дуьхьалвала алий, йазде.

Аюба дIайаздира иза.

– КхидIа? – хаьттира цо Зеламхе.

– КхидIа хIyммa а ца йаздо. Сан цIе йилла лаха. И хьакха Соьлжа-ГIалахь ду, боху. Деналбек волчу а гIой, и кехат сихха оцу кхахьпане дIакхачаде, ала. Иштта йаздай, цхьа кехат газете дIало а, ала.

Суьйранна, и гIуллакх чекх а даьккхина, Аюб йухавирзича, иза а, Саламбек а йуьстах а ваьккхина, шен сацам а, план а цаьршинга йийцира Зеламхас.

Саламбек реза ца хилира оцу гIуллакхна.

– Цул гергахь ма йу вайна Соьлжа-ГIалара а, Буру-ГIалара а банкаш, – элира цо, жимма ойла а йина.

– Суна оьшург ахча дац, Саламбек. Цкъа-делахь, Вербицкийна со кIилло зуда йоцийла хаийта лаьа суна. ШолгIа-делахь, вай цигара банк йеача, Iедало даржах а вохийна, хIокху махкара дIаэккхор ву иза. КхозлагIа-делахь, оцу зуьдо лелийнчу къизаллашна дуьхьал шатайпа бекхам а хир бу иза.

Саламбека ойла йира.

– ГIизлара гена меттиг йу, Зеламха. ГIумкийн, ногIийн, гIалагIазкхийн мехкашкахула дIасадаха деза вай. Дика герз, дой долуш, масех эзар гIалагIазкхи ву некъашца. ГIизлара чохь эскар ду. Хаси-Юьртахь эскар ду. ГIумкийн, ногIийн йарташкахь пурстопаш бу, шайца дуккха а барамехь стражникаш а болуш. Хаси-Юьртахь долчу эскарал совнаха, Гуьмсе базарахь талораш дина Ардабьевскийн отряд йу. Оцу Делан мостагIашна йуккъехула дIасадахалур дуй-те вай? Тохара Месяцев йийсаре валош хилларг ма хилахьара вайна. ХIетахь иштта гена а ца даханера вай. Хьан да а, ваша а, кхин вайн кхо накъост а вийра.

– Иза шатайпа гIуллакх дара, Саламбек. ХIетахь вайна тешнабехк бинера. Орцанна тIаьхьадаьллачу эскарх кIелхьара а девлла, хIинца-м кхерам бацара вайна аьлла, паргIатдевллачу хенахь. Ткъа хIинца ас дош ло шуна, вайх цхьа стаг ца вуьйш, цхьана стагана чов-чардо ца хуьлуш, дийна, могаш-маьрша цIа дерзо. Баккъал а аьлча, Саламбек, цигахь логге кхаччалц герзашца кечбелла масех эзар гIалагIазкхий а, салтийн эскарш а ца хилча-м, тамаша а бацара ГIизларера банк йахьар. Уьш дуккха а болу дела ма лаьа суна цига ваха. Ваьш кIилло доцийла хаийта, мостагIий мел дукха белахь а, цаьргахь мел дукха ницкъ белахь а, ваьш ца кхоьрийла хаийта.

Саламбек а, Аюб а доза доцуш майра ши стаг вара. Ткъа Саламбек Зеламхел а тIех